مسکو امروز (۲۰ اردیبهشت ماه) میزبان نشست چهارجانبه وزرای خارجه ایران، سوریه، روسیه و ترکیه درباره مسئله سوریه بود؛ نشستی که نقطه عطفی برای گذار گفت‌وگوهای این چهار کشور از مرحله امنیتی و نظامی به مرحله سیاسی است.

نشست امروز در اصل بر بستر روند موسوم به آستانه شکل گرفته است که تقریبا موفق ترین و پایدارترین روند مربوط به حل و فصل مسائل سوریه از زمان بروز بحران و جنگ علیه این کشور از سال ۲۰۱۱ بوده است. این روند که با حضور سه کشور ایران، روسیه و ترکیه آغاز بکار کرد مبنایی شد که در ادامه سوریه هم به آن اضافه شود.

مبنا و سرآغاز شکل گیری فرمت چهارجانبه

فرمت چهارجانبه در واقع پس از سیر تحولات و روندهای مختلفی شکل گرفته است. با شروع ناآرامی ها در سوریه در سال ۲۰۱۱، ترکیه که زمانی روابط نسبتا نزدیکی با دمشق به ویژه در حوزه اقتصادی داشت به سمت حمایت از معارضان حرکت کرد. آنکارا از این مجرا دو هدف عمده را دنبال می کرد. اول اینکه، برای خود نقش تعیین کننده ای را در آینده سوریه تعریف و تعبیه کند. دوم اینکه، مشکل امنیتی را که می گوید از سمت برخی گروه های کردی مانند پ ک ک مواجه است را نیز مدیریت یا تا حد ممکن حل کند. برای این منظور، ترکیه در چند مرحله راه حل های مختلفی را مطرح یا دنبال کرد که یا جنس سیاسی نداشت یا تمامیت ارضی سوریه را زیر سوال می برد.

ترکیه در مقطعی بحث ایجاد منطقه حائل (Buffer Zone) را مطرح و پیگیری کرد. در مقاطعی هم بحث تهدید و اقدام نظامی را پیش کشید و برای مدت زمانی آن را مانند شمشیر داموکلوس بالای سر سوریه نگه داشت. اما گزینه نظامی یا سایر راه حل های ترکیه با مخالفت کشورهای شرقی مواجه شد و از سمت غرب نیز با اقبالی مواجه نشد.

شاید این سوال مطرح باشد که موضع کشورهایی مانند ایران در این زمینه چه بود. ایران به شدت با گزینه و تهدیدهای نظامی ترکیه و حضور آن در خاک سوریه مخالف بود و معتقد بود که به جای آن باید به سمت راه حل و گفتگوهای سیاسی حرکت کرد. صراحت ایران در این موضع، در مقایسه با سایر کشورها، محسوس تر بود. هر چند که طرف های دیگر نظیر روسیه نیز از این دیدگاه تهران حمایت می کردند.

ترکیه زمانی که حمایت و چراغ سبزی برای عملیات نظامی خود در سوریه دریافت نکرد، به ناچار به گفتگوهای امنیتی روی آورد و به مسیر پیشنهادی ایران برای حل و فصل مسائل خود با سوریه نزدیک شد. هر چند آنکارا شاید در ابتدا حضور تهران در گفتگوهای امنیتی با سوریه را به نفع خود نمی دانست و تصور می کرد که با وجود تهران کفه گفتگوها به نفع سوریه سنگینی کند. اما در نهایت، با اصرار سوریه، روسیه و با رجوع به تجربه روند آستانه، فرمتی چهارجانبه با حضور ایران، سوریه، روسیه و ترکیه برای ترمیم روابط آنکارا و دمشق شکل گرفت.

این فرمت ابتدا در حوزه امنیتی شروع بکار کرد و سپس در حوزه نظامی نیز ورود کرد. علاوه بر نشست های امنیتی، وزرای دفاع نیز سه دور با هم دیدار کردند که جدیدترین آن چندی پیش در مسکو بود. یک دور هم در سطح معاونان وزرای خارجه چهار کشور برگزار شد تا دستور کار و زمینه برگزاری نشست در سطح وزرا را بررسی و فراهم کند. اما تقریبا می توان گفت که نشست امروز چه به لحاظ سطح و چه تغییر فاز از امنیتی و نظامی به حوزه سیاسی، تحول و نقطه عطف قابل توجهی است.

میزان انتظارات از نشست چهارجانبه وزرای خارجه در مسکو

هر چند که دیدار امروز، با وجود پیشرفت ها در ادوار قبلی، شروع روندی جدید است که می تواند با اقدامات و نشست های تکمیلی در آینده ثمر دهد. از این جهت انتظار اعلام یک توافق زودهنگام از نشست امروز واقع بینانه و منطقی نیست. البته اینکه این روند مانع گزینه و عملیات نظامی ترکیه شده و گفتگوها را بر روند حل اختلافات حاکم کرده، تا به اینجای کار بزرگترین موفقیت برای طرف های طرفدار گفتگو، به ویژه ایران، است. به عبارتی دیگر، مفهوم برگزاری نشست امروز وزرای خارجه ایران، سوریه، روسیه و ترکیه آن است که حل و فصل سیاسی اولی بر راه حل نظامی است و اینکه گفتگوهای سیاسی جایگزین راه حل نظامی در این مرحله شده است.

در مرحله بعد، تسهیل بازگشت آوارگان سوری به خانه هایشان، برقراری امنیت و آرامش در مناطق مرزی سوریه و ترکیه و حاکمیت دولت سوریه بر کل خاک و تمامیت ارضی این کشور می تواند، رهاورد قابل توجه برای منطقه باشد.

طبیعتا هنوز صحبت در خصوص برگزاری این اجلاس در سطح سران کمی زود است، اما به طور منطقی برگزاری نشست در چنین سطحی می تواند، تحول جدید دیگر در آینده این روند باشد.

زمان‌بندی اجلاس

نشست چهارجانبه وزرای خارجه در شرایطی برگزار شد که کشورهای عربی رسما با بازگشت سوریه به اتحادیه عرب موافقت کرده و روند عادی سازی اعراب با دمشق روز به روز گسترده‌تر و جدی تر شده است. بالطبع، این روند می تواند تاثیر کیفی بر رویکرد کشورهای دیگر نظیر ترکیه در قبال سوریه داشته و ترمیم روابط آنها را تسهیل کند.

در سوی دیگر، ترکیه نیز طی چند روز آینده شاهد برگزاری انتخابات ریاست جمهوری خواهد بود که رقابت تنگاتنگی را بین رئیس جمهور فعلی و رقبای جدی او رقم زده است. طبیعتا هر گونه دستاوردی در این زمینه می تواند برای آنکارا مهم باشد. هر چند که ترجیح ترکیه برگزاری نشست چهارجانبه در سطح سران قبل از برگزاری انتخابات در این کشور بود.